Σύμφωνα με το άρθρο 332 § 2 ΑΚ, στο οποίο παραπέμπει το άρθρο 334 § 2 ΑΚ (αμφότερες οι διατάξεις τροποποιήθηκαν με το άρθρο 2 § 1 ν. 3043/2002), η έλλειψη ατομικής διαπραγμάτευσης συνιστά όχι μόνο αναγκαία, αλλά και ικανή προϋπόθεση ακυρότητας απαλλακτικών ρητρών ακόμη και για ελαφρά αμέλεια. Δεδομένης της σημασίας των απαλλακτικών ρητρών στη συναλλακτική ζωή, ο κατά το δυνατόν ακριβής προσδιορισμός του πεδίου εφαρμογής των εν λόγω διατάξεων έχει μεγάλη θεωρητική και πρακτική σημασία.

Στην παρούσα μελέτη επιχειρείται ένας τέτοιος προσδιορισμός βάσει αφενός της λειτουργίας των απαλλακτικών ρητρών στο πλαίσιο του συμβατικού δεσμού ως εργαλείων κατανομής ωφελημάτων και κινδύνων από τη σύμβαση και αφετέρου του επιδιωκόμενου με την πρόβλεψη της ακυρότητας σκοπού. Ως προς το τελευταίο ερευνάται, με αναφορά στη χαρακτηριστικότερη περίπτωση έλλειψης ατομικής διαπραγμάτευσης, στην κατάρτιση δηλαδή σύμβασης με ΓΟΣ, ο νομοθετικός λόγος για τον οποίο η έλλειψη ατομικής διαπραγμάτευσης οδηγεί σε ακυρότητα των απαλλακτικών ρητρών. Το συμπέρασμα που συνάγεται είναι ότι οι απαλλακτικές ρήτρες που εμπεριέχονται σε ΓΟΣ δεν καθίστανται άκυρες επειδή επιβάλλονται από τον διαπραγματευτικά ισχυρότερο στον διαπραγματευτικά ασθενέστερο συμβαλλόμενο, αλλά επειδή δημιουργούν μια ουσιώδη ανισορροπία στις εκατέρωθεν διαπραγματευτικές δαπάνες. Η ανισορροπία αυτή οδηγεί με τη σειρά της σε ανισορροπία όσον αφορά τα κίνητρα κάθε πλευράς να επιχειρήσει ευνοϊκότερη διαμόρφωση του συμβατικού περιεχομένου. Τα πορίσματα της έρευνας αξιοποιούνται για τον προσδιορισμό των ορίων της προαναφερόμενης ανισορροπίας. Τέτοια όρια εντοπίζονται καταρχάς προπάντων σε σχέση με συμβάσεις με ιδιαίτερα σημαντικό αντικείμενο.

Στη συνέχεια, αναζητούνται άλλες περιπτώσεις έλλειψης ατομικής διαπραγμάτευσης στον χώρο ανάμεσα αφενός σε συμβάσεις που καταρτίζονται με ΓΟΣ και αφετέρου σε συμβάσεις που συνδιαμορφώνονται πρακτικά πλήρως και από τις δύο πλευρές. Εν προκειμένω ερευνώνται τα κριτήρια βάσει των οποίων συμβατικοί όροι που δεν συνιστούν ΓΟΣ πρέπει να εξομοιώνονται, όσον αφορά την κατ’ άρθρο 332 § 2 ΑΚ ακυρότητα, με ΓΟΣ.

Βάσει της ανάλυσης που προηγήθηκε προτείνεται η διασταλτική τελεολογική ερμηνεία της έννοιας «ατομική διαπραγμάτευση» στο άρθρο 332 § 2 ΑΚ, ώστε να καταλαμβάνει όλες τις περιπτώσεις στις οποίες δεν υπάρχει κάποιου είδους τυποποίηση των συμβατικών όρων. Περαιτέρω, επιχειρείται η praeter legem τελεολογική συστολή του άρθρου 332 § 2 ΑΚ ώστε να μην εφαρμόζεται σε συμβάσεις με προφανώς ιδιαίτερα σημαντικό (ιδίως οικονομικό) αντικείμενο. Με βάση παρόμοιες σκέψεις υποστηρίζεται και η τελεολογική συστολή διατάξεων όπως των άρθρων 5 §§ 6 και 8, 6 § 12 και 8 § 6 ν. 2251/1994, οι οποίες απαγορεύουν απολύτως απαλλακτικές ρήτρες ακόμη και για ελαφρά αμέλεια: Παρά το γράμμα των εν λόγω διατάξεων θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι η προβλεπόμενη ακυρότητα δεν καταλαμβάνει απαλλακτικές ρήτρες για ελαφρά αμέλεια που συμφωνούνται μετά από ατομική διαπραγμάτευση.

Για την ερμηνεία ή την συστολή των εξεταζόμενων διατάξεων κρίσιμη είναι πάντως και η συνταγματική διάσταση. Διότι όσον αφορά τις απαλλακτικές ρήτρες η συνταγματικά προστατευόμενη συμβατική ελευθερία έχει υποστεί νομοθετικά σημαντική συρρίκνωση, η οποία συχνά αγγίζει τον πυρήνα του δικαιώματος.

Για να λάβετε το άρθρο όπως δημοσιεύτηκε στο νομικό περιοδικό Εφαρμογές Αστικού Δικαίου (ΕφΑΔ) πατήστε εδώ.